Хъарзынэщхэм Iофэу ашIэрэм мэхьанэшхо иI, ахэр тарихъым иухъумакIох. Ахэм ачIэлъ документхэм осэшхо яI, къэралы­гъоми, лъэпкъхэми гъогоу къа­кIугъэм ишыхьатых.

Адыгеим и Лъэпкъ хъарзынэщ зызэхащагъэр лIэшIэгъум къехъугъ. 1922-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 19-м РСФСР-м и Гупчэ хъарзынэщ пшъэрылъ къызэрэфишIыгъагъэм тетэу Адыгэ гъэцэкIэкIо комитетым и Президиум Хъарзынэщ бюром изэхэщэнкIэ бэдзэогъум и 22-м унашъо ышIыгъагъ. 1924-рэ илъэсым унэ къафыхагъэкIи документхэм язэгъэуIун аублагъ.
Хъарзынэщхэм яIофышIэхэм пшъэрылъ шъхьаIэу яIэр осэнчъэу щыт документхэр къэухъумэгъэнхэр, ахэм къэбарэу арыт­хэр цIыфхэм алъыгъэIэсыгъэнхэр ары.
ГъэIорышIапIэм иапэрэ пэщагъэу ЛIы­пый Мирэ, нэужым Шъынэхъо Асе, Лю­бовь Арутюновам, Ольга Рагулинам, мыщ испециалист шъхьаIэу щытыгъэ Бэрэтэрэ Тэмарэ, 2008-рэ илъэсым щыу­благъэу АР-м и Лъэпкъ хъарзынэщ ипащэу БрантI Азэмат мыщ хэхъоны­гъэхэр ышIынхэм яIахьышIу хэлъ.
АР-м и Лъэпкъ хъарзынэщ ипащэу БрантI Азэмат гущыIэгъу тыфэхъугъ.
— Тарихъыр къызэтегъэнэгъэнымкIэ, ныбжьыкIэхэм ар алъыгъэIэсыгъэнымкIэ хъарзынэщхэм IофшIэнышхо агъэцакIэ. Тихъарзынэщ Адыгеим итарихъ ­иугъоякIу, тапэкIи а IофшIэнышхор дгъэцэкIэщт, цифрэ шIыкIэм тытехьагъэу ар лъытэ­гъэ­кIуатэ. Джырэ уахътэм хъарзынэщым ифонд документациер мин 300 фэдиз щы­тэухъумэ: унэе мэхьанэ зиIэхэр, сурэт­техыгъэ документхэр, нэмыкIхэр. Аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ шIыкIэхэр тэгъэфедэх. Доку­ментхэр зэрэбгъэкIэ­-
жьыщт Iэмэ-псы­мэу тиIэм Iоф дэзышIэн щыIагъэп. ТиIофышIэ­хэу Ерэджыбэкъо Юрэрэ Къум­пIыл На­ташэрэ Москва щедгъэджагъэх. Джы тхьапэхэр зыща­гъэкIэжьырэ мастерско­им Iоф ешIэ. Документэу къытIэкIахьэхэрэм язытет дэеу, зэхэтэкъоу къыхэкIы, ахэр бгъэ­кIэжьынхэр IэшIэхэп, арышъ, хэушъхьафыкIыгъэу Iоф адашIэ. Джащ фэдэу сканер тиI, электроннэ шIыкIэр къызфэтэгъэфедэ. ЦIыфыр иунэ исэу ищыкIэгъэ документыр тиIэмэ ылъэгъун ылъэкIыщт. БэмышIэу хэушъхьафыкIыгъэ сайт къызэIутхыгъ, цIыфхэм Iэрыфэгъоу ар агъэ­федэн алъэкIыщт, — еIо АР-м и ­Лъэпкъ хъарзынэщ ипащэ.
Лъэпкъ хъарзынэщым иунэе фонд республикэм ицIыф цIэрыIохэм ящыIэны­гъэ гъогу епхыгъэ тхыгъэхэр, сурэтхэр чIэлъых. ГущыIэм пае, коммунистическэ партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу Бэрзэдж Нухьэ, АР-м иапэрэ Президентэу Джарымэ Аслъан, РСФСР-м инароднэ артисткэу Сэмэгу Гощнагъо, РСФСР-м изаслуженнэ ыкIи Адыгэ Рес­публикэм инароднэ артисткэу Шъэожъ Розэ, РСФСР-м искусствэхэмкIэ изаслу­женнэ IофышIэшхоу, АР-м инароднэ ар­тистэу Ахэджэго Мэджыдэ, УФ-м ина­роднэ сурэтышIэу Къат Теуцожь, АР-м изаслуженнэ артистхэу Зыхьэ Мэ­лай­чэтрэ Заурбыйрэ ыкIи нэмыкIыбэм афэгъэхьыгъэхэр.
— Адыгеим ицIыф цIэрыIохэм ямэфэкI мафэхэр къэсыхэ зыхъукIэ тхыгъэхэр тэ­гъэхьазырых, къэгъэлъэгъонхэр, зэIукIэ­хэр зэхэтэщэх. Хъарзынэщхэм я Мафэ мыгъэ тIэкIу ямышIыкIэу хэдгъэунэфыкIыгъ. УФ-м ыкIи АР-м янароднэ сурэтышIэу, тхакIоу, публицистэу Къат Теуцожь ыныбжь илъэс 80 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ творческэ зэIукIэ зэхэт­щагъ. Фэбэныгъэ хэлъэу ар рекIокIыгъ, — еIо АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ Iо­фы­шIэу, хъарзынэщым испециалист шъхьаIэу Къэзэнэ МулиIэт.
Мэхьанэшхо зиIэ хъарзынэщым непэ коллектив зэгурыIожь щэлажьэ, ащ хэт­хэм япшъэрылъхэр дэгъоу агъэцакIэ.
— Хъарзынэщ документхэм якъэухъу­мэнкIэ ыкIи къэралыгъо учет шIыгъэн­хэмкIэ отделэу сызщылажьэрэм Iофы­шхо егъэцакIэ. АпэрэмкIэ документхэр гъэ­IорышIапIэхэм къытатыжьых, егъашIэм чIэлъынхэу ахэр тэгъэхьазырых. Респуб­ликэм ит хъарзынэщхэм организации 112-мэ Iоф адашIэ. ИкIыгъэ илъэсым ГъэIорышIапIэм иэксперт-уплъэкIун комиссие гъэIорышIэн документацие 2534-мэ япхыгъэ опись 66-рэ зэдэтыдагъэх. Джащ фэдэу охътэ гъэнэфагъэ пылъэу организацие зэфэшъхьафхэм ядоку­ментхэр къэтэухъумэх, — еIо отделым ипащэу Къурмалый Фатимэ.
— Хъарзынэщ тхылъхэмрэ научнэ справкэхэмрэ къэгъотыгъэнхэм ыкIи гъэфедэгъэнхэм япхыгъэу тиотдел мэла­жьэ. Тарихъыр зэзыгъашIэ зышIоигъохэр, джащ фэдэу документ горэ зищыкIагъэхэр къытэуалIэх. Ахэм тишIуагъэ ятэгъэкIы, Хъарзынэщым чIэлъхэр къызэрэтыухъу­мэщтхэм тынаIэ тет. ЛIэшIэгъу пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ аIыгъыгъэ документхэр непэ къэтштэжьынхэ амал тиI, — еIо отделым ипащэу КIуращынэ Мэр­джэнэт.
Лъэпкъ хъарзынэщым иIофышIэхэм зэрафэразэр, япшъэрылъхэр зэрифэшъуашэу зэрагъэцакIэхэрэр БрантI Азэмат кIэухым къыIуагъ ыкIи мэфэкIымкIэ къафэгушIуагъ.
Лъэпшъыкъо Фатим.