Непэ ХъутIыжъ Азмэт къызыхъугъэр илъэс 95-рэ мэхъу. Илъэс 26-рэ Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэ игуадзэу къулыкъур ыхьыгъ, милицием иполковник.

Илъэс 30-м къехъугъ Адыгэ Респуб­ликэм хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ иветеранхэм я Совет зитхьаматэр. Урысые Федерацием хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ изаслуженнэ IофышI, къулыкъум гъэхъэгъэ инхэр зэрэщишIыгъэхэм ыкIи ветеранхэмрэ ныбжьыкIэхэмрэ ыгу етыгъэу зэрадэлажьэрэм апае апшъэрэ шIухьафтынэу офицерскэ кортикыр къыратыгъ. Непэ зимэфэкI мафэ хэзгъэуныфыкIырэм «Адыгэ макъэр» IукIагъ.
«ЦIыфхэм ренэу федэ горэ къафэсхьымэ сшIоигъуагъ. Нэбгырэ пэпчъ щыIэныгъэм лъэуж горэ къыщегъанэ. Ар зыфэдэщтым зыхэр икъу фэдизэу лъыплъэхэрэп. Ау къытхэтых цIыфхэр а лъэужым итеплъэ такъикъ пэпчъ егупшы­сэ­хэу, агъэдахэу, уахътэмрэ ягупшысэ куухэмрэ агъэфедэхэу ыкIи Iофэу ашIэрэм агуи апси халъхьэу. Сэ ащ скIуа­чIэ ренэу есхьылIэщтыгъ. Къызэрэздэхъу­гъэр цIыфхэм нахь тэрэзэу алъэгъоу къысшIошIы».
Сиапэрэ тхыгъэу гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыхиутынэу згъэхьазырыгъэр мыщ фэдэ цIыф гъэшIэгъоным епхыгъэу къычIэкIыгъ ыкIи ащ пае сигуапэу зыIузгъэкIагъ.
Азмэт илъэс 35-рэ хъугъэ зысшIэрэр. Пчъагъэрэ упчIэжьэгъу сшIыгъэ, седэIущтыгъ. Гулъытэ ин хэлъэу узкIэупчIа­гъэм екIуалIэ, ишъыпкъагъэ рихьылIэзэ нахь гъогу тэрэзыр къегъэнафэ.
Ежь щыIэныгъэ гъогу къин къыкIугъ, охътэ мыпсынкIэхэм ахэфагъ, ау ыгу къабзэу, ыIорэр ыгъэцэкIэжьэу цIыфхэм ахэтыгъ. Бэмэ ишIуагъэ аригъэкIыгъ, иIофшIэнкIи макIэп къыдэхъугъэр.
Зэшхэм якъин
ХъутIыжъ Азмэт 1930-рэ илъэсым мэкъуогъум и 5-м Теуцожь районым итыгъэ къуаджэу Ленинэхьаблэ къыщы­хъугъ. Нэужым унагъом джыри сабыитIу къихъухьагъ: ышнахьыкIэхэу Рамзинрэ Кимэрэ.
Азмэт дэгъу дэдэу ыгу къэкIыжьы а уахътэр зыфэдагъэр. Шхыныр мэкIагъэ, щыIэкIэ-псэукIэу щыIагъэри къин дэдагъ. ЯщыкIагъэ хъумэ лъэсэуи къалэу Краснодар кIощтыгъэх.
— Сыд фэдагъа а лъэхъаныр? Сыд фэдэ гумэкIыгъохэм уяуалIэщтыгъа?
— ТиунагъокIэ Тэхъутэмыкъуае ты­дэ­сыгъ. Сабыйхэр ыIыгъыхэу тянэ ренэу къытхэсыщтыгъ. Сятэу Къэншъао парт— ячейкэу зэхащагъэхэм ащыщым исек­рета­рэу щытыгъ ыкIи Iофэу иIэхэм апкъ къи­кIэу ренэу къыкIухьэщтыгъ. Ау зэри­амалэу унагъом ынаIэ тетыгъ. Сэ илъэс 11 нахь сымыныбжьэу зэошхор къе­жьагъ. Ащ тятэ хэкIодагъ. Илъэс заулэ нахь темышIагъэу тяни идунай ыхъо­жьыгъ.
ЩыIэныгъэм нахь фэбанэщтыгъэх
Азмэт пэкIэкIыгъэхэр къыIуатэ зыхъу­кIэ, загъорэ игущыIэ зэпегъэу, хэгупшысыхьэ. КъарыкIуагъэм елъытыгъэу тинахьыжъхэм гу пытэ дэдэ зэряIагъэр, къиныгъохэм зэрамыуфагъэхэр, ыпэкIэ зэрэлъыкIуатэщтыгъэхэр, щымыIэм зэримыгъэщынэщтыгъэхэр къыбгурэIо. Арын фае IэнэтIэ инхэр ыIыгъэу, къызэкIэмыкIоу илъэсыбэрэ Азмэт зыкIэлэжьагъэр.
Еджэгъу илъэсхэр
Зэо илъэсхэри, ащ къыкIэлъыкIогъэ уахътэри къин дэдагъэх. 1948-рэ илъэсым Азмэт къалэу Мыекъуапэ зыкъегъазэ ыкIи илъэситIукIэ гъомылэпхъэ къыдэгъэ­кIыным епхыгъэ мэкъумэщ техникумыр тфы закIэкIэ къеухы.
— ЕджэпIэ заулэ къэуухыгъ, ау ахэм ащыщэу тара анахь шъхьаIэр?
— 1953-рэ илъэсым къалэу Харьков дэт оперативнэ еджапIэу СССР-м щынэгъончъэнымкIэ и Министерствэ хахьэрэм сыкIуагъ ыкIи ащ дэгъу дэдэу сыще­джагъ. Ащ ыуж хэкум къэзгъэзэжьыгъ.
Сызеджэрэ лъэхъаным зыкIи сщыгъуп­шагъэп зэшхэм анахьыжъэу сызэрэщытыр. Бэ тесымыгъашIэу сшынахьыкIэу Кимэ Мыекъуапэ къэсщэжьыгъ. Тянэ-тятэхэм къытхалъхьагъэр зыщытымыгъэ­гъупшэу, ахэм ацIэ дахэкIэ зэрядгъэIощтым тыпылъыгъ.
Азмэт оперативнэ еджапIэу зыще­джагъэр къызэрыкIоу щытыгъэп. 1953-рэ илъэсым щегъэжьагъэу, илъэсиблым къыкIоцI, щынэгъончъэным икъулыкъухэм ащылэжьагъ. 1960-рэ илъэсым хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ гъэIорышIапIэу Адыгэ хэку исполкомым хэтыгъэм къагъэкIуагъ ыкIи илъэс 26-рэ оперативнэ Iофыгъо­хэмкIэ гъэIорышIапIэм ипащэ игуадзэу къулыкъу ыхьыгъ. А лъэхъаным Азмэт СССР-м и МВД и Апшъэрэ еджапIэ чIахьи къыухыжьыгъ.
2006-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгэ Республикэм хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ иминистрэ ветеранхэм яIофыгъохэмкIэ иупчIэжьэгъу.
БзэджэшIэгъэ хьы­лъэхэр
1970 — 1980-рэ илъэсхэм анахь жъа­лымэгъэ ин зыхэлъэу укIыгъэ Iофхэр зезыхьэщтыгъэ Самойленкэ зэшхэм якъэубытын Азмэт хэлэжьагъ. Ахэм бзэджэшIагъэхэр шъолъыр пчъагъэхэм ащызэрахьагъ. Адыгэ хэкури къахиу­бытагъ.
УкIакIохэр къызаубытхэм, зэкIэмкIи нэбгырэ 30-м ехъу аукIыгъагъ. Зытебэнагъэхэм ащыщэу нэбгыритIу ныIэп ахэм къаIэкIэкIыжьын зылъэкIыгъэр.
Самойленкэ зэшхэр къалэу Мыекъуа­пэ дэсыгъэх. Милицием иIофышIэ шъуа­шэхэр къызIэкIагъэхьагъэхэу ахъщэ, уасэ зиIэ пкъыгъохэр цIыфхэм къатырахы­щтыгъ. Агу рихьырэ автомобильхэм арыс цIыфхэр аукIыщтыгъэх ыкIи транспортыр рафыжьэщтыгъ.
ХъутIыжъ Азмэт милицием ипащэ игуадзэу зэрэщытым къыхэкIэу, оперативнэ купхэу укIакIохэм якъэубытын ыуж итыгъэхэм пшъэрылъхэр афишIыщтыгъ. Мызэу, мытIоу ежьыри лъыхъон Iофтхьабзэхэм ахэлэжьагъ.
Къулыкъум псынкIэ Iоф хэлъэп
Азмэт IофшIэныр зырегъэжьакIэм ежь иунэ иIагъэп. Ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ зыщыпсэухэрэ унэ хьафыр къэлэ гупчэм итыгъ. Зыгорэ къызэрэхъурэм тетэу, телефоныр зэрэщымыIэм ыкIи унэр милицием иотдел зэрэпэблагъэм къа­хэкIэу чэщым къулыкъум щыIэ Iофы­шIэхэр Азмэт дэжь псынкIэу къачъэхэти, шъхьа­ныгъупчъэм къыфытеощтыгъэх. Джары а лъэхъаным къэбарыр къызэрекIокIыщтыгъэр.
— Сыд фэдэ шIыкIэм тетэу къулыкъур зэхэщэгъагъа?
— Джы дежурнэ IофышIэхэр е отделхэр зэрэщыIэхэм фэдагъэп а лъэхъа­ныр. Зыхэр оперативнэ IофшIэным фэгъэзэгъагъэх, адрэхэр — лъыхъоным.
А уахътэм бзэджэшIагъэхэм янахьыбэр чэщым зэрахьэщтыгъэх. Къулыкъу зыхьырэ кIалэхэм ашIэщтыгъ яIофшIэгъу уахътэ гъэнэфагъэу зэрэщымытыр. Зыми зи ыIощтыгъэп, чанэу лажьэщтыгъэх. Чъыер афикъущтыгъэп, ау тхьаусыхэщты­гъэхэп. ЗэкIэри зэкъотыгъэх, зэдеIэжьыщтыгъэх.
Оперативнэ IофшIэнэу ХъутIыжъ Азмэт ыгъэцакIэрэм охътабэ ыхьыщтыгъ. Арышъ, Азмэт ежь иунагъо исхэм ар къагурыIоным щыгугъыщтыгъ. Илъэс пчъагъэхэм гъусэ шъыпкъэу иIагъэр ишъхьэгъусэу Клавдия. Азмэт икIалэ къалэу Москва щэпсэу, пхъорэлъфиплIыри, ахэм ясабыйхэри а лъэныкъом гъэзагъэх.
2011-рэ илъэсым Адыгеим къэкIо­гъагъ а лъэхъаным Урысые Федерацием хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ иминистрэу Рашид Нургалиевыр. Щытхъу хэлъэу къулыкъур зэрихьыгъэм ыкIи ыгу еты­гъэу ветеранхэм зэрадэлажьэрэм апае къэралыгъом иминистрэ ХъутIыжъ Азмэт ыцIэ тетхагъэу офицер кортик мэфэкI шIыкIэм тетэу къыритыжьыгъагъ.
Джащ фэдэу ар СССР-м и МВД изаслуженнэ IофышI, Урысые Федерацием и МВД иIофышIэ гъэшIуагъ.
— ЩыIэныгъэм зэфэхьысыжьхэр фэпшIэу къыхэкIа? Сыд фэдэх ахэр?
— СиныбжьыкIэгъум сшъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэри дэгъу дэдэу сыгу къэ­кIыжьы. Сезгъэджагъэхэу, гъогу тэрэз сытезгъэхьагъэхэри сыгу илъых. НыбжьыкIэу тиIэхэр егугъух, ау ахэм джыри Iоф адэпшIэн фае. Къалэу Мыекъуапэ дэхэ дэдэ зэрэхъугъэм шъуеплъ, ащ лъэшэу республикэм ипащэхэм анаIэ тет. Къулыкъу пхьынэу уфаемэ, непэ ищыкIагъэр зэкIэри щыI.
Гъогу кIыхьэу къэскIугъэм сыфызэп­лъэкIыжьмэ, мыр зэблэсхъугъагъэмэ сIонэу зи хэтэп. Ар сищыIэныгъ, сигъогу. Сэ шэнэу сиIэм, унашъоу сшIыгъэхэм непэрэ мафэм сыкъынагъэсыгъ. СымыукIытэу цIыфхэм сахахьэ, хэт къысэджагъэми сышъхьахырэп, сэкIо ыкIи заIусэгъакIэ.
ХъутIыжъ Азмэт имэфэкI мафэмкIэ тыфэгушIо. Псауныгъэ пытэ иIэу, гупсэфэу ыкIи рэхьатэу щыIэнэу тыфэлъаIо. Къулыкъум щишIыгъэ гъэхъагъэхэр ренэу щысэтехыпIэщтых ыкIи ахэм бэрэ ныбжьыкIэхэр арыгушхощтых.
Гъомлэшк Байзэт.