Заом иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу Дзэ Плъыжьым исатырхэм ахэтыгъэ­хэу кIэзыIэжьыгъэхэр зы­хахьэщтыгъэ хъункIэкIо купхэр хэкум икъушъхьэлъэ, имэзылъэ чIыпIэхэм къащы­зэрэугъойхэу аублэгъагъ.

Ахэм колхозхэр ахъункIэщтыгъэ, фермэхэм атет былымхэр атыгъущтыгъэ. 1941-рэ илъэсым иапэрэ мэзих дезертир мини 10-м ехъу Краснодар краим къыщаубытыгъагъ. Къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ къулыкъухэм япшъэ­рылъ шъхьаIэхэм зэу ащыщыгъ дезертирхэм, шпионхэм, диверсантхэм, къэбар нэпцIхэр зыгъэIухэрэм шъхьас имыIэу ябэныжьыгъэныр. Пыим ыубытыгъэ чIыпIэхэм партизан отрядхэмрэ диверсионнэ купхэмрэ ащызэхэщэгъэн, пыим иразведывательнэ, иконтрразведывательнэ къулыкъухэм яагентурэ, къумал­хэм щябэныжьыгъэн фэягъэ.
Фронтыр Темыр Кавказым нахь къы­пэблагъэ зэрэхъущтыгъэм епхыгъэу раз­ведрезидентурэхэр зэхащэщтыгъэ, агентхэр къагъотыщтыгъэ, пыим итыл къыранэщт диверсионнэ купхэр зэхащэщтыгъэ, партизан отрядхэм ахагъэхьащт оперативнэ IофышIэхэр агъэхьазы­рыщтыгъэ.
…1942-рэ илъэсым игъэмафэ нэ­мыцхэр Пшызэ шъолъыр къашIуибэ­нагъэх, Мыекъуапэ иIэгъо-благъо шы­шъхьэIум зэо пхъашэхэр щыкIуагъэх, Адыгеим ирайонхэр зэкIэ мазэм ыкIэм пыим ыштэгъагъэх. Фашист комендантхэу хабзэр зыубытыгъэхэм чIыпIэрысхэм жъалымыгъэ адызэрахьэщтыгъэ, аукIыщтыгъэх. Нэмыцхэм Адыгэ автоном хэкур заIыгъыгъэ мэзи 6-м къыкIоцI советскэ цIыф къызэрыкIо мини 4-м ехъу аIэкIэкIодэгъагъ.
Фашистхэм яжъалымыгъэ цIыфхэм ягухьэ-гужъ нахь къызэкIигъаблэщтыгъ. Народнэ мстительхэм яотряди 8 зэхащэгъагъ. Ахэм ахэтыгъэхэр партийнэ IофышIэхэр, коммунистхэр, интеллигенциер, рабочхэр, мэкъумэщы­шIэхэр ары. Краим ирайон заулэмэ япартизан отрядхэр Мыекъопэ купым хахьэщтыгъэх. РО УНКГБ-м ипащэхэр командирхэм ягуадзэхэу ахэм ащагъэ­нафэщтыгъэ.
1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 9-м къыщегъэжьагъэу 1943-рэ илъэсым мэзаем и 1-м нэс Мыекъопэ купым хахьэщтыгъэ партизан отрядхэм операцие 200-м ехъу зэхащагъ. Ахэм — нэмыц дзэкIолI, офицер 2211-рэ аукIыгъ, 526-рэ ауIагъ, гъэрэу нэбгыри 190-рэ къаубытыгъ. Автомашинэ 56-рэ, зы бро­немашинэ, ку 22-рэ агъэфыкъуагъ, автомат 80, пулемет 35-рэ, винтовкэ 300-м ехъу, щэ-гынхэр бэу къатырахыгъэх, лъэмыдж 13, мэшIокугъогу метрэ 400 къагъэуагъ, телефон-телеграф линиеу километрэ 33-м ехъу зэщагъэ­къуагъ.
УНКГБ-м икуп хэушъхьафыкIыгъэхэм пыим Iофтхьабзэу зэрихьащтхэм, къумалхэу техакIохэм агохьагъэхэм афэгъэхьыгъэ материалхэр къаугъоищтыгъэх.
1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу пыи­дзэхэм станицэу Дахъо дэжь зызэ­рэщызэрагъэуIугъэр ыкIи хы ШIуцIэ Iушъом ылъэныкъокIэ ахэр зэрэкIохэрэр къалъыIэсыгъагъ. Тульскэ районым хахьэщтыгъэ псэупIэу Мэзмай дивизием иштаб зэрэдэтым, нэбгырэ 200 фэдиз хъурэ летчикхэр Мыекъуапэ къызэрэщыуцугъэхэм якъэбар къаIэкIэхьэгъагъ. Ю-88-рэ зыфиIорэм фэдэ самолети 150-рэ фэдиз Мыекъопэ аэродромым къыщетIысэхыгъагъ. Ханскэм дэтыгъэ аэродромыр пыим къызэрэзфигъэфедэрэр чъэпыогъум иублэгъу агентхэм къафаIопщыгъ. Ахэм якъэбар авиа­разведкэм къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Дзэ Плъыжьым иавиацие хэтхэр а аэро­дромым псынкIэу тебыбэхи, нэмыц дзэкIолI, офицер 200 фэдиз хьалэч рагъэфагъ.
Нэмыцхэм Адыгэ автоном хэкур зау­бытыгъэгъэ апэрэ тхьэмафэхэм къа­щегъэжьагъэу партизан отрядхэм ахэтыгъэ оперативнэ IофышIэхэм къаIэ­кIахьэщтыгъэх полицайхэр зыдэщыIэ чIыпIэхэм, ахэр зэрэуIэшыгъэхэм, нэмыцхэм агохьагъэхэм, пыим икарательнэ къулыкъухэу партизанхэм ябэныхэрэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр.
Нэмыцхэр Адыгеим зырафыжьыхэ нэуж къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ къулыкъухэм пшъэрылъыкIэхэр агъэцакIэхэу, шъхьафит хъужьыгъэ чIыпIэхэм контрразведывательнэ Iофхэр ащызэрахьэу рагъэжьагъ. Нэмыц агентхэу, карательхэу къагъэнагъэхэм якъыхэ­гъэщын мэхьанэшхо ратыщтыгъ.
Полицаигъэхэр, дезертирхэр, мэзхэм защызыгъэбылъыщтыгъэ бзэджашIэхэр зыхахьэщтыгъэ хъункIэкIо купхэм Дзэ Плъыжьым итыл зэрарышхо рахыщтыгъ. Ахэм цIыфхэр аукIыщтыгъэ, къумалхэр агъэбылъыщтыгъэ, фермэхэр ахъункIэщтыгъэ. 1943 — 1944-рэ илъэсхэм нэбгырэ 213-рэ зыхахьэщтыгъэ хъун­кIэкIо куп 38-рэ, бандити 126-рэ, дезертири 144-рэ къаубытыгъ. ЫпшъэкIэ зи­гугъу къэтшIыгъэ бандит форми­рованиехэм анэмыкIэу полицайхэу, пыим иагентхэу, къумалхэу щытыгъэ нэбгырэ 300 фэдиз районым къы­щаубытыгъ ыкIи яIоф аIуагъ.

Шпионхэр
къызэрэхагъэщыщтыгъэхэр

Адыгеим щызэхафыгъэхэм зэу ащыщ къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ къулыкъухэм нэбгыри 7 зыхахьэщтыгъэ шпион-диверсионнэ купым игъогупэ зэрэпабзыкIыгъэм фэгъэхьыгъэ Iофыр.

Ахэм пащэу яIагъэр Дзэ Плъыжьым икапитаныгъэу Александр Литвиновыр, нэмыц разведывательнэ къулыкъухэм яагент ары. Хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ народнэ комиссариатым Тульскэ районымкIэ иотдел террористическэ акт зезыхьанэу зызыгъэхьазырыщтыгъэ купым игъогупэ пибзыкIыгъ.
Нэмыц разведчик-парашютистхэр зыхахьэщтыгъэ купитIу 1944-рэ илъэсым ибэдзэогъу икIэуххэм къаубытыгъагъ. Ахэм Германием иразведшколэ къаухыгъагъ. Бэдзэогъум и 23-м къухьэлъатэу Румынием иаэродром къытебыбыкIыгъэм исыгъэхэр Тульскэ, Мостовской районхэм къащырадзыхыгъагъэх. Купи­тIуми пшъэрылъэу яIагъэр Кропоткин — Ермэлхьабл — Махачкала зэзыпхырэ мэшIоку гъогухэм къапэIулъ чIыпIэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр къэу­гъоигъэн­хэр, диверсионнэ актхэр зезыхьащт купхэр титыл къырадзэнхэмкIэ ищыкIэгъэ амалхэр зехьэгъэнхэр ары.
Диверсантхэм якъэубытынкIэ зишIуа­гъэ къэкIуагъэр купым щыщэу советскэ офицерщтыгъэр имысагъэ зэреуцолIэ­жьырэр аригъэшIэнэу хэбзэухъумэкIо къулыкъум зызэрэфигъэзэгъагъэр ары. Ащ къызэрафиIотагъэмкIэ, Дзэ Плъы­жьым идзэкъулыкъушIэ ишъуашэ зы­щыгъыгъэ, дэгъоу уIэшыгъэгъэ, ахъщабэ зыIыгъыгъэ диверсанти 6-р къушъхьэу Пшъэкъищ иальпийскэ хъупIэхэм адэжь къыщырагъэтIысыкIыгъагъ. Нэбгыри 6 зыхэхьэрэ ятIонэрэ купыр Псыбай иIэгъо-благъо къыщырагъэтIысыкIынэу щы­тыгъ. Диверсантхэр Тульскэ районым кыщыхэгъэщыгъэнхэмкIэ оперативнэ купым пэщэныгъэ дызезыхьагъэр Краснодар краим къэралыгъо щынэгъон­чъэнымкIэ инароднэ комиссариат игъэ­IорышIапIэу Адыгэ автоном хэкум щыIагъэм ипэщагъэу полковникэу Вчка­ловыр ары. Сахрай кIозэ оперупол­номоченнэу Титовым купым ирадист къыу­бытыгъ. ХъымыщкIэй щыщхэу партизан отрядым хэтыгъэхэм адрэ парашютисти 4-р къагъотыгъ. ПсынкIэу ахэр Москва арагъэщагъэх.
Контрразведкэ Iофхэр зэрафэзэ, зэ­дзэкIакIоу В. Сандберг къыхагъэщыгъ. Научнэ станциеу ВИР-у нэмыцхэм ­Шунтук зыпкъ щырагъэуцожьыщтыгъэм нэужым ар ипэщагъ. Следствием илъэ­хъан ащ къызэрафиIотагъэмкIэ, чъыгхэтэлэжьхэм яеджапIэ щеджэнэу 1911-рэ илъэсым ар Германием зэкIом, нэмыц разведкэм хащэгъагъ. Ащ пшъэрылъэу иIагъэр советскэ дзэхэр зыдэщыIэ, зыдэкIорэ чIыпIэхэм яхьылIэгъэ къэбархэр ыугъоинхэу ары.
Германием икъулыкъу хэушъхьафыкIыгъэ иагентэу зылъыхъущтыгъэхэр 1947-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыхагъэщыгъэх. 1943-рэ илъэсым игъэтхапэ къыщегъэжьагъэу итыгъэгъазэ нэс контрразведывательнэ къулыкъоу «Зондерштаб-Р» иагентэу ар Житомир щыIагъ, ыужкIэ радистхэм яеджапIэ Львов къы­щиухыгъагъ. Пыим гъусэныгъэ зэрэдыриIэр ащ лъэшэу ыушъэфыщтыгъ — Советскэ дзэм хэт офицерым унагъо дишIи, ылъэкъуацIэ зэблихъугъагъ.
Зэо ужым Адыгеим къэралыгъо щы­нэгъончъэнымкIэ икъулыкъухэм фашист Германиемрэ ащ дэзэуагъэхэмрэ якъулыкъу хэушъхьафыкIэгъэхэм яIофы­шIэхэм, яагентхэм, карательхэм ялъы­хъон лъагъэкIотагъ.
ГъэрыпIэм итыгъэхэу е егъэзыгъэкIэ Германием ращыгъагъэхэу СССР-м жъу­гъэу къэзыгъэзэжьыхэрэм гъунэ алъа­фыщтыгъ, бзэджэшIэгъэ хьылъэхэр зезыхьэгъэ нэбгырабэ ахэм къаха­гъэщыгъ.
Краснодар краим къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ инароднэ комиссариат Адыгэ автоном хэкумкIэ и ГъэIорышIапIэ Тульскэ районымкIэ иотдел IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыжьыгъэ тихэ­гъэгогъухэу ярайон къэзыгъэзэжьыгъэхэр ыуплъэкIущтыгъэх. Нафэ къызэрэхъу­гъэм­кIэ, нэмыцхэм Адыгэ автоном хэкур заIыгъыгъэ лъэхъаным станицэу Дахъо иполицие ахэм Iоф дашIэгъагъ, советскэ цIыфхэр зыукIыгъэхэм ахэтыгъэх. Ахэм ащыщэу Татарковымрэ нэмыкI полицаимрэ укI, фэшъхьафхэм пIэлъэ зэфэмыдэкIэ хьапсхэм адэсынэу атыралъхьэгъагъ.
Нэмыцхэм агохьэгъагъэхэм ащыщхэр, карателэу щытыгъэхэр бандэхэм ахахьэщтыгъэх, хабзэм илIыкIохэм атебанэщтыгъэх, колхозхэмрэ совхозхэмрэ яфермэхэр, тучанхэр ахъункIэщтыгъэх. Тульскэ, Мыекъопэ, нэмыкI районхэм яIофхэм язытет мыщкIэ дэигъэ. 1945-рэ илъэсым къэралыгъо бзэджэшIи 120-рэ Адыгеим къыщаубытыгъагъ, ахэм ащыщэу нэбгырэ 37-р къулыкъу хэушъхьафыкIыгъэхэм яагентыгъэх. 1946-рэ илъэсым агент 11-мэ, 1947-рэ илъэсым иапэрэ кIэлъэныкъо агенти 5-мэ ягу­хэлъ бзаджэхэр къадагъэхъугъэп.

Сакъэу
къагъэгъунэ

Я 40-рэ илъэсхэм якIэух къыщегъэжьагъэу США-мрэ Англиемрэ якъулыкъу хэушъхьафыкIыгъэхэм разведывательнэ-диверсие Iофхэм апылъыщт агентхэр къагъэхьазырхэу, етIанэ СССР-м къыратIупщыхьэхэу аублагъ.

ЧIыпIабэмэ гъунапкъэ зэрадыриIа­гъэм, къушъхьэхэр, мэзхэр зэритыгъэхэм къахэкIэу СССР-м шъэфэу къихьанхэмкIэ нахь Iэрыфэгъоу къыхахыщтыгъэр Краснодар краир ары. Апэрэ агенти 2-р 1950-рэ илъэсым краим къырагъэхьэгъагъ.
1953-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 24-м Мыекъопэ мэз промхозым иIофышIэ горэ пчэдыжьым жьэу Тульскэ районымкIэ псэупIэу Зерали кIозэ, Америкэм къыщыдагъэкIыгъэ парашют горэ чъыгым пынагъэу зэрэпылъыр хъуатэу Надзоркэ щилъэгъугъ. Мэзыр изыупкIыщтыгъэ­хэр ащ щигъэгъозагъэх, парашютистхэр къызыщетIысэхынхэ алъэкIыщтыгъэ чIыпIэр къадзыхьанэу ариIуагъ, километрэ 18-кIэ апэIудзыгъэ район гупчэм ежь ежьагъ Краснодар краим къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ и Министерствэ Адыгэ автоном хэкумкIэ и ГъэIорышIапIэ Тульскэ районымкIэ иотдел а къэбарыр IэкIигъэхьанэу. Къухьэлъэтэ гъогъо макъэ зэрэзэхахыгъэр, япсэупIэ километри 2-кIэ пэIудзыгъэу ар зэрэбыбыщтыгъэр Зерали дэсхэми къаIо­тагъ. Мэзыр изыупкIыхэрэм парашютри Америкэм иагентхэри псынкIэу къагъо­тыгъэх, къетIысэхы зэхъум зым ылъакъо ыгъэфыкъуагъэу къычIэкIыгъ. Парашютистхэр къапэуцужьыгъагъэхэп, къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ къулыкъухэм ахэр аIэкIагъэхьагъэх.
Николай Якутэрэ Михаил Кудрявцевымрэ ары агентэу къаубытыгъагъэхэр. Паспорт, дзэ билет, къызэрэхъугъэр къэ­зыушыхьатырэ тхылъ, трудовой книжкэ нэпцIхэр, бланк нэкIхэр ахэм къа­къуахыгъэх. Агент пэпчъ радистанцие, радиомаяк, кодхэр, шифровальнэ таблицэхэр, кIэрахъохэр, цианистэ калий зэрылъыгъэ ампулэхэр, топографическэ картэхэр, антисоветскэ листовкэхэр зэрагъэхьазырырэ клише ыIыгъыгъэх. Американскэ разведкэм иагентэу зэрэщытхэм ахэр еуцолIэжьыгъагъэх.
1943-рэ илъэсым нэмыцхэм Якута гъэрэу заубытым, Iоф адишIэнэу къыра­гъэшIугъ, «урыс освободительнэ дзэкIэ» заджэщтыгъэхэм хэтыгъ. Фашист Германиер зызэхакъутэм, американцэхэм аубытыгъэ чIыпIэм къинагъ. Народнэ-трудовой союзым (НТС) иеджапIэу Бад-Гомбург дэтым ар щеджагъ. Павел Горскэу ары ар зэрашIэщтыгъэр. ПарашюткIэ укъызэрепкIэхыщтым, советскэ цIыфхэр къызэрызыкъопщэтхэм, радио Iофхэм узэрапылъыщтым, шифрэхэм, кодхэм, СССР-м иполитическэ, иэкономическэ географие мыщ защыфигъэнэIосагъ документ нэпцIхэр, антисоветскэ литературэр зэрагъэхьазырхэрэ шIыкIэм защыфигъэсагъ.
Нэмыцхэм Iоф адэзышIэгъэ ятэ игъу­сэу Кудрявцевыми 1944-рэ илъэсым тихэгъэгу къыбгынэгъагъ. Германием икадетскэ корпус заор аухыфэ хэтыгъ. IофшIапIэ лъыхъузэ, 1947-рэ илъэсым Марокко зэкIом, НТС-м илIыкIохэм япхыгъэ хъугъэ ыкIи 1949-рэ илъэсым а организацием хэхьагъ.
Якутэрэ Кудрявцевымрэ 1953-рэ илъэсым имэлылъфэгъу Мюнхен иаэродром къытыращхи Грецием къынагъэсыгъэх, етIанэ Краснодар краим къыщырагъэтIысыкIыжьыгъэх. Ахэм пшъэ­рылъэу яIагъэр советскэ дзэ аэродромхэр зыдэщыIэхэм, къухьэлъатэхэм, анахьэу советскэ реактивнэ авиацием, радархэм япчъагъэ зэрэхъурэм афэ­гъэхьыгъэ къэбархэр американскэ разведкэм IэкIагъэхьанхэр ары. Ащ нэмыкIэу советскэ цIыфхэмрэ дзэкъулыкъу­шIэхэмрэ ядокументхэм ахэр афэнэ­Iосэнхэ, паспортхэм яномер, ясерие, дзэ би­летхэм яномер, ашъо зыфэдэр, тхьэ­пэ пчъагъэу адэтыр, илъэсэу къызыдагъэкIыгъэр зэрагъэшIэн ыкIи ахэмкIэ разведывательнэ гупчэм макъэ рагъэIун, сыд ишIыкIэми ащ фэдэ до­кументхэр къызIэкIагъэхьанхэ фэягъэ. Советскэ щыIакIэм дэгъоу зыхэгъуа­зэхэкIэ ары нэмыкI пшъэрылъхэр ахэм къафашIынэу зыщытыгъэр.
Якутэрэ Кудрявцевымрэ ягухэлъ къы­зэрэчIагъэщыгъэм къэралыгъо щынэ­гъончъэнымкIэ советскэ къулыкъухэмкIэ мэхьанэшхо иIагъ. ХэушъхьафыкIыгъэ къохьэпIэ къулыкъухэмрэ НТС-м ипащэхэмрэ мурадэу къытфыряIагъэр ахэм къагурыIуагъ. Кудрявцевым къызэрафиIотагъэмкIэ, ухьазырыныгъэ дэгъу зэрагъэгъотыгъэ пропагандистхэр бэ хъухэу СССР-м къыратIупщыхьэ ахэм ашIоигъуагъ. Советскэ правительствэм IашэкIэ пэуцужьыгъэным тегъэпсыхьэгъэ антисоветскэ пропагандистскэ Iоф­тхьабзэхэр ахэм жъугъэу зэрахьанхэр япшъэрылъыгъ.
ЩынэгъончъэнымкIэ
Федеральнэ къулыкъум Адыгэ
РеспубликэмкIэ и ГъэIорышIапIэ ипресс-къулыкъу