Гурыт еджэпIэ музейкIэ макIо, ау щызэхэугъоегъэ тарихъ пкъыгъохэм ямэхьанэкIэ анахь музеишхоми енэкъокъун ылъэкIыщт. Зигугъу къэсшIырэр къуаджэу Нэчэрэзые иеджапIэ чIыпIэ тарихъымкIэ имузей. Ар загъэпсыгъэр мыгъэ илъэс 25-рэ мэхъу.

Ащ изэхэщэн зигукъэкIыгъэр Пщы­къуйхьаблэ гурыт еджапIэм, нэужым Нэчэрэзые къахьыжьыгъэм, тарихъымкIэ икIэлэегъаджэщтыгъэу ЛIыхъурэе Светлан. Непэ музеим зэлъиубытырэ унитIумэ пкъыгъо 400-м нахьыбэ ащызэхэугъоягъ. Ахэр унэгъо хъызмэт пкъыгъо зэмлIэужыгъохэр, хьакъу-шыкъухэр, хьап-щыпхэр, ахъщэжъхэр ыкIи нэмыкIхэр. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан къизыIотыкIырэ пкъыгъохэм зы унэр афыхэхыгъ. Ау анахьэу музеим ыцIэ зыгъэIугъэр 1997-рэ илъэсым Нэчэрэзыежъ дэжь къыщагъотыгъэ мамонтыр ары. Пэсэрэ псэушъхьэм ылъэкIэпIэ ныбэ щыщ къупшъхьэ Iахьыр непэ еджэпIэ музеим чIэлъ.
— Археологхэр къызэкIохэм кIэлэцIыкIухэр IофшIэным рагъэкIолIэнхэу фэягъэхэп шъхьаем, ныбжьыкIэхэм ашIогъэшIэгъоныгъэти тшIокIуагъэх. Ахэм салъыплъэнэу сэри сакIэлъы­кIуагъ. Мамонт къупшъхьэхэр къызщагъотыгъэхэр Зэе Iуашъхьэ дэжь. А чIыпIэм Нэчэрэзыежъыр щысыгъ. «Iуашъхьэмэ Iуашъхьэ» тIоти тыблэкIы­щтыгъ. Хэта зышIагъэр ащ мамонт чIэлъмэ? IофшIэнхэм ахэлэжьагъ тиархеолог цIэрыIоу Тэу Аслъани, — къытфиIотагъ Бэгъ Мариет.

Тэу Аслъан – АР-м и Лъэпкъ музей ишIэныгъэ IофышI, археолог:
— Мамонтым икъычIэхын сыхэлэжьэгъэ къодыеп, анахь чаныгъэхэм сащыщ (мэщхы Аслъан). Мыекъуапэ икIыгъэ пцэжъыяшэхэм Нэчэрэзыежъ дэжь къупшъхьэхэр къыщалъэгъугъэх ыкIи а къэбарыр къытаIуагъ. ХычIэгъ ашIыгъэ къуаджэр зыдэщысыгъэм дэжь Iошъ­хьитIу щытыгъ. Язырэм метрипшI икууагъэу псым нэпкъыр зыгуегъэум, мыжъокIэ-пшэхъо зэхэлъым къуп­шъхьэхэр хэлъыгъэх. Къупшъхьэ куп етIэ саем рилъэсэхыгъ. Ащ фэдэу тхьамафэрэ щылъыгъ. ЕтIанэ, музеим иIофышIэ нэбгырищ тыхъоу, Сергей Дорогавцевымрэ Александр Созоновымрэ сигъусэхэу, тыкIуи къупшъхьэ­хэр къэтыугъоигъэх. Автомобиль цIыкIоу тызэрэкIуагъэм псэушъхьэ кIэнхэр ифэнхэу щытыгъэпти, Нэчэрэзые кIалэу ЛIыхъурэе Артур тракторым пышIэ къыфишIи, уарзэр къырилъхьи, къупшъхьэхэр ядэжь къэтщэгъагъэх. Джыри зычIэмыхьэжьыгъэхэ унэм итлъхьэхи, пчъэр егъэтыгъэу тхьамафэрэ илъыгъ. ЕтIанэ хьылъэзещэшхокIэ музеим къэтщэжьыгъагъ.

Къызщагъотыгъэ чIыпIэм ифэшъуашэу мамонтым НэчэрэзыекIэ еджагъэх. Пэ­сэрэ псэушъхьэм икъупшъхьэхэм япроцент 60-р къызэтенагъэу къычIэкIыгъ. ШIэныгъэлэжьхэм зэрагъэунэфыгъэмкIэ, ыныбжь илъэс мин 20 фэдиз. Илъэс пчъагъэхэм къакIоцI АР-м и Лъэпкъ музей къупшъхьэхэр щаухъумагъэх. Ау илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ «ылъа­къо къытырагъэуцожьыгъ» пIоми хъущт. 2022-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу республикэм щыпсэухэрэми ихьакIэхэми ащ иинагъэ ишъыпкъапIэ ежь ашъхьэкIэ зэрагъэлъэгъун алъэкIы. АР-м и Лъэпкъ музей къэгъэлъэгъопIэ шъхьаф фыхэхыгъэу, инышхоу чIэт. Псэушъхьэм пылъ шъэфхэм язэхэфын непи дэлажьэх. Аужырэу агъэунэфыгъэмэ ащыщ мамонтыр адыгэ чIыналъэм къызэрэсыгъэр. Ащ изэгъэшIэнкIэ АКъУ-м ригъэкIокIыгъэ ушэтынхэм къызэрагъэнэфагъэмкIэ, Нэчэрэзые мамонтым пэблэгъэ фэдэ псэушъхьэхэр Якутием исыгъэх. Темыр лъэныкъом къикIхи къыблэм къэсыгъэхэу алъытэ.
Хъут Зарем — Нэчэрэзые игурыт еджапIэ тарихъ-шъолъыр шIэны­гъэхэмкIэ имузей ипащ:
— Лъэпкъ музеим джы тычIахьэ хъумэ тэгушхо. Тикъуаджэ ыцIэ зыхьырэ мамонтыр чIэт. ТикIалэхэр тэщэх. Мары бэмышIэу тыщыIагъ. Ащ тыготэу сурэтхэр къызтетымыхэу тыкъы­чIэкIыжьырэп (мэщхы Заремэ).

Мамонтым изакъоп хычIэгъ хъугъэ Нэчэрэзыежъ дэжь псыр зыщызэкIакIом къыщагъотыгъэр. Унэгъо хъызмэт пкъы­гъо зэфэшъхьафхэр: къошынхэр, къута­фэхэр, гъушъалъэхэр, гъэдэхэлъэ зэфэшъхьафхэр, хьашкIу-мышкIу зэмлIэужыгъохэу блэкIыгъэм ишыхьатхэр ренэу къыщашыпых. Псым ылъэсыхьэрэ чIыгум ахэр къызхедзых. А пстэури еджэпIэ музеим непэ щыплъэгъущтых. Ахэми язакъоп, Нэчэрэзыерэ гъунэгъу Пщыкъуйхьаблэрэ адэсхэми пкъыгъуабэ музеим къырахьылIэ. Аужырэхэм ащыщых Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэхэм ябгъэхалъхьэхэр.

— КIэлэеджакIохэр музеим игъэбаин чанэу хэлажьэх. Ахэм янэжъхэр, ятэжъхэр IэпыIэгъу къытфэхъух. Арынчъэу тизакъоу тшIэшъущтыр макIэ. Зэнэкъокъубэмэ тахэлажьэ, ар къэзыушыхьатырэ щытхъу тхылъхэр тиIэх. Джащ фэдэу хэгъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэ ушэтын проектхэм ти­кIэлэеджакIохэм Iоф адашIэ. Ахэр зэкIэ зэнэкъокъухэм къащытэгъэлъа­гъох, апэрэ чIыпIэхэр къэтэхьых, — къытфиIотагъ Хъут Заремэ.
Гурыт еджапIэм ипащэу Бэгъ Мариет шIолъапIэу музеим чIэлъхэм ащыщ ипионер пшъэдэлъ плъыжь. ЧIимыдзы­жьэу къызфигъэнэгъэгъэ бзыхьаф плъы­жьыр иеджэпIэ гупсэ хэт музеим къыри­тыжьыгъагъ.
— Пионерием сыхэкIэу комсомолым сыхэхьафэ сшIолъапIэу пшъэдэлъыр зесхьагъ. Пчэдыжь къэс сыфэсакъыпэзэ ут тесыдзэщтыгъ. Ары пакIошъ, ащ пае ут шъхьаф сянэ къысфищэфыгъэу сиIагъ, — еIо Мариет.
Пкъыгъоу чIэлъхэмкIэ непэрэ музеим иунитIу цIыкIуIо хъугъэ. ГъэтIылъыпIэхэр зэрэмакIэм къыхэкIэу ахэр зэхэгъэзы­хьагъэхэу щылъых. АщкIэ хэкIыпIэхэм еджапIэм ипащэ непэ яусэ.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторыр, Лъэпкъ музеир.